Deze pagina is gevuld met hulpdocumenten voor vrijwilligers van het Hanzeproject én informatie voor mensen die ook graag willen leren transcriberen. Nieuwsgierig wat transcriberen is, en waarom het zo leuk is? Lees dan de blogpost ‘Transcriberen: puzzelen voor geschiedenisliefhebbers’.
De tips voor beginners staan onder het kopje ‘Leren transcriberen’. Daarna volgen er hulpdocumenten voor iedereen die transcribeert, maar speciaal zijn gericht op vrijwilligers van het Hanzeproject. Dat betekent dat de nadruk ligt op informatie die nuttig is bij het transcriberen van 15e t/m 17e -eeuwse stadsrekeningen uit wat nu Oost-Nederland en West-Duitsland is.
De hulpdocumenten kunnen helpen bij het begrijpen van de woorden, of bij het lezen van welk woord er in de bron staat. Maar, let op: de informatie in hulpdocumenten is zelden of nooit compleet. Er kan dus best iets anders in de tekst staan dan terug te vinden is in één van de overzichten. Geef het in de transcriptie aan als er onzekerheid is over wat er staat.
Een algemene tip voor een mooie, overzichtelijke website met hulpmiddelen bij het gebruik van laat-middeleeuwse bronnen is deze website van de Onderzoeksschool voor Mediëvistiek.
Deze pagina op mijn website zal voortdurend aangevuld en verbeterd worden. Tips voor aanvullingen of correcties? Ik hoor het graag!
Veel puzzelplezier!
Leren transcriberen
Cursus
Bij veel archiefinstellingen worden cursussen ‘Oud Schrift’ of ‘Paleografie’ gegeven, of zijn er transcriptiegroepjes actief. Ook tijdens een cursus ‘Voorouders zoeken’ of ‘Genealogie’ wordt vaak aandacht besteed aan transcriberen. Bijvoorbeeld bij het Stadsarchief Breda, Erfgoed Leiden en Omstreken, en Erfgoedcentrum Zutphen is online informatie over zulke cursussen te vinden, maar dat is lang niet altijd het geval. Vraag dus gewoon eens naar de mogelijkheden. Over het algemeen helpen archieven mensen die willen leren transcriberen graag verder.
Websites
Watstaatdaer.nl is op dit moment denk ik de meest aantrekkelijke Nederlandstalige website om te leren transcriberen. Je kunt oefenen met individuele letters, cijfers, woorden en afkortingen, of met hele teksten. Er staan regelmatig nieuwe oefeningen online, en achtergrondverhalen over de bronnen die centraal staan. Bovendien is er interactie mogelijk met mede-oefenaars en experts.
De Atheneumbibliotheek Deventer plaatst sinds 9 april 2020 wekelijks hier een nieuwe video online waarin Susanne de Jong de basisprincipes uitlegt van het lezen van middeleeuws schrift.
Andere digitale opties:
- Cursus van Genea-Lokaal met downloadbare bestanden.
- Cursus Nederlandse paleografie, 16e t/m 18e eeuw van de Universiteit van Amsterdam.
- Online tutorial paleografie van de Universiteit Gent, oorspronkelijk gemaakt voor studenten van de bachelor cursus ‘Paleografie met Tekstverklaring’.
- Ad Fontes: een Engelstalige (of Duitstalige/Franstalige) website met allerlei informatie over werken met historische bronnen, inclusief oefeneningen, referenties naar woordenboeken in verschillende talen, en heel veel voorbeelden van schrijfwijzen van letters en afkortingen (Capelli-online).
Boekentips
Een paar voorbeelden van boeken met oefenteksten en afbeeldingen van verschillende schrijfwijzen van letters, cijfers en afkortingen in vroegere tijden. Er staan altijd wel enkele van dit soort boeken in de bibliotheken van archiefinstellingen.
- P.J. Horsman, Th.J. Poelstra en J.P. Sigmond, Schriftspiegel. Nederlandse paleografische teksten van de 13e tot de 18e eeuw (Zutphen 1984).
- Truus Roks, Oud schrift in Limburg. Oefenboek voor het leren lezen van oude handschriften (Zutphen 2011). ISBN 978.90.5730.711.9. O.a. te bestellen via het RHCL.
- B. van Straalen, J. Kummer en F. Peereboom, Lezen in Gelderse en Overijsselse bronnen. Gids bij oud schrift in Gelderland en Overijssel (Kampen-Zwolle-Zutphen 1998).
- Paul Arnold Grun, Schlüssel zu alten und neuen abkürzungen. Grundriß der Genealogie Band 6 (oorspr. 1966, herdruk 2019). ISBN: 9783965280564.
Een boek vol afkortingen voor bronnen in Latijn en ‘Duits’ uit de periode 1500-1900. Voor bronnen uit oost-Nederland een goed hulpmiddel.
Zie voor verdere boekentips de literatuurlijsten van:
Woordenboeken
Veel woordenboeken zijn online te raadplegen:
- De historische woordenboeken Nederlands en Fries in de Geïntegreerde TaalBank.
- Het Mittelniederdeutsches Wörterbuch van Schiller-Lübben.
- Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache von 1600 bis heute (DWDS).
- Voor Middelhoogduits biedt de website van Mittelhochdeutsche Wörterbücher im Verbund (MWV) toegang tot verscheidene woordenboeken die elkaar aanvullen, onder andere:
1) Benecke, Müller, Zarncke, Mittelhochdeutsches Wörterbuch;
2) Lexer, Mittelhochdeutsches Handwörterbuch;
3) Lexer, Nachträge zum Mittelhochdeutschen Handwörterbuch.
Documentinstellingen
Werk je in Word? Dan kun je met een paar instellingen je transcriptiewerk een stuk aangenamer maken. Vaak is ingesteld dat Word automatisch woorden verbetert terwijl je typt, of zinnen met een hoofdletter begint. Heel handig als je een tekst schrijft, maar niet wanneer je aan het transcriberen bent. Die gekke spelling is dan namelijk geen foutje, maar middeleeuws taalgebruik! In Word Opties kun je een aantal instellingen aanpassen:
Ga naar Bestand > Opties. In het scherm dat verschijnt ga je naar Controle (Proofing, als een Engelse versie hebt, zoals ik): zie afbeelding 1. Als je naar beneden scrollt, kun je aangeven dat je alléén voor het document waarin je aan het werken bent geen spellings- en grammaticacorrecties wilt zien. Als je daar twee vinkjes zet, verbetert Word je niet in dit document, maar nog wel in de andere documenten die je aanmaakt (zie afbeelding 2).
Zoals je ziet kun je via Word Opties allerlei instellingen voor alle documenten die je aanmaakt aan- en uitzetten. Tijdens het transcriberen komt het van pas als niet op iedere nieuwe regel of na een punt met een hoofdletter begonnen wordt. Klik hiervoor op de knop ‘AutoCorrectie opties…’ en haal in het scherm dat verschijnt het vinkje weg voor ‘Zinnen met hoofdletter beginnen’. In afbeelding 3 zie je hoe dat eruit ziet in mijn Engelstalige versie van Word.
Munten
Namen van (reken)munten in Gelre en Overijssel, met veel voorkomende waarden.
Let op: in de bron genoemde waarden van munten kunnen afwijken van wat hieronder staat.
1 pond (libra) = 20 schellingen (solidi)
1 schelling (solidus) = 12 penningen (denarii)
(Vlaamse) groot
1 Rijnse gulden = 20 stuiver
1 gouden Rijnse gulden = 28 stuiver
1 Carolusgulden = 20 stuiver
1 Philippusgulden = 25 stuiver
1 Arnoldus- of Arnhemse gulden = 14 stuiver
1 Andriesgulden = 28 stuiver
1 stuiver = 2 groot
1 stuiver = 2 butken
1 stuiver = 4 oord
1 stuiver = 8 duit
1 stuiver = 16 penning
kromstaart
albus
haller
Dit overzicht van (reken)munten in Gelre en Overijssel tot en met de 17e eeuw is hoofdzakelijk gebaseerd op G. Buist en G.M. de Meyer, ‘Munten’, in: Lezen in Gelderse en Overijsselse bronnen (1998) p. 58-62. Het wordt aangevuld met informatie uit de stadsrekeningen die in het Hanzeproject getranscribeerd worden. Verderop deze pagina staat informatie per stad.
Zie ook:
- H. Enno van Gelder, De Nederlandse munten (Utrecht 2002, 8e herziene en aangevulde druk).
- De Wikipediapagina met een lijst van namen van oude muntsoorten in de Lage Landen.
- Voor namen van munten in de landsheerlijke periode in Gelderland de Encyclopedie van Munten en papiergeld.
Maten en gewichten
Voor de namen van oude Nederlandse maten en gewichten is de website van het Meertens Instituut heel waardevol. Hier kan per huidige provincie en per plaatsnaam opgezocht worden welke maten en gewichten in de loop van de tijd in gebruik waren.
Verderop deze pagina staan hulpdocumenten per stad. Daarin kan ook aanvullende informatie m.b.t. maten en gewichten staan.
Plaatsnamen
In de vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw werden plaatsnamen niet steeds op dezelfde manier geschreven. De schrijfwijze kan zelfs wisselen op dezelfde foliozijde! Dat maakt het soms lastig om te weten welke plaats bedoeld wordt. De volgende websites kunnen helpen bij het ontcijferen:
www.geonames.org
Geonames bevat veel verschillende schrijfwijzen van plaatsen: in verschillende talen, maar soms ook historische schrijfwijzen. Door te kiezen voor ‘advanced search’ en een vinkje te zetten voor ‘fuzzy search’ krijg je ook resultaten die niet exact gelijk zijn aan wat je ingetypt hebt, maar er wel op lijken.
www.viabundus.eu
De kaart met plaatsen langs lange-afstandsroutes (ca. 1350-1650) bevat voor heel veel grotere en kleinere plaatsen in Noord-Europa historische schrijfwijzen. Het kan ook helpen om in te zoomen op het gebied waar de bron vandaan komt of waar de bron over gaat.
Hulpdocumenten per stad
Roermond
Het Gemeentearchief Roermond stelt het onderstaande document over gangbare maten, gewichten en geldsoorten in Roermond beschikbaar. Het staat ook op deze webpagina. Op die pagina vind je ook regesten (beknopte samenvattingen) van bronnen in de oudste archieven van Roermond. Daarin kunnen namen staan van personen of plaatsen die je moeilijk kunt ontcijferen in de bron die je transcribeert.
Venlo
Historische encyclopedie Venlo, digitaal te raadplegen via archieven.nl.
Zutphen
Bij het Regionaal Archief Zutphen is een hulpbestand gemaakt bij de transcripties van de rekeningen van 1570-1591. In de online inventaris van toegang 0001 Oud-Archief Zutphen wordt het bestand aangeboden als bijlage bij de rekeningen van de overrentmeester. Het bevat een lijst van synoniemen op persoonsnamen, een verklarende woordenlijst, een lijst met Latijnse woorden, valuta, en maten en gewichten die in deze rekeningen staan.